Του Γιώργου Σκλαβούνου
Η κρίση στο ΠΑΣΟΚ αποτελεί έκφραση της γενικότερης και βαθύτερης εθνικής και
κοινωνικής κρίσης. Αποτελεί έκφραση της μακρόχρονης κρίσης πολιτιστικής ταυτότητας, της μακρόχρονης αδυναμίας ανάδειξης εθνικής ηγεσίας και χάραξης εθνικής στρατηγικής από το επίπεδο της παιδείας μέχρι και το επίπεδο της έρευνας και της τεχνολογίας, της παραγωγικής εξειδίκευσης, της ανάπτυξης. Αποτελεί και της βαθύτατης κρίσης του θεσμού του κόμματος, της νοσηρής σχέσης του κόμματος εξουσίας με το κράτος, τη δημόσια διοίκηση, τους θεσμούς, τη κοινωνία, τον πολίτη....
έκφραση της κρίσης μοντέλου πολιτικής οργάνωσης,
Το ΠΑΣΟΚ δεν σώζεται με την αλλαγή ηγεσίας. Δε σώζεται ούτε με την εκλογή
νέου προέδρου, ούτε με την εκλογή φυλάρχου. Μπορεί να σωθεί μόνο μέσα από μια
πραγματικά καθαρτική επανίδρυση, αφού έχει αναγνωρίσει τα αίτια της παρακμής του, με την καθιέρωση ενός μοντέλου προεδρευομένης συλλογικής ηγεσίας.
Το ΠΑΣΟΚ με την ιδρυτική του διακήρυξη ευαγγελίστηκε μια ριζική τομή, μια ρήξη
με το φαύλο κύκλο της εθνικής και κοινωνικής υποτέλειας, το φαύλο κύκλο των αιτίων και των επιπτώσεων του διχασμού και του εμφυλίου. Ευαγγελίσθηκε ρήξη με την ηθική, τη λογική αλλά και τις επιπτώσεις ενός μονοπαραταξιακού κράτους. Το ΠΑΣΟΚ ευαγγελίσθηκε κοινωνική απελευθέρωση, λαϊκή κυριαρχία, δημοκρατική διαδικασία, εθνική ανεξαρτησία.
Η αποτυχία στη πραγμάτωση των ιδρυτικών στόχων
Η λειτουργία του ΠΑΣΟΚ στο πλαίσιο του ελληνικού πολιτικού συστήματος, στις
εσωκομματικές του διαδικασίες, στις σχέσεις του με τη κοινωνία και το κράτος δεν οδήγησε στην πραγμάτωση των ιδρυτικών του στόχων. Δεν του επέτρεψε να καταστεί το πολιτικό υποκείμενο που απαιτούσε η πραγμάτωση των ιδρυτικών του στόχων.
Τα αίτια αυτής της αποτυχίας παρότι δεν ενδιαφέρουν μόνο το ΠΑΣΟΚ, δεν
συζητούνται ούτε εντός, ούτε εκτός ΠΑΣΟΚ. Χωρίς ένα τέτοιο ουσιαστικό διάλογο, αυτή η τραγική για τη χώρα και τη δημοκρατική παράταξη αποτυχία θα παραμείνει μια τραυματική εμπειρία αντί να εμπλουτίζει τη πολιτική μας συνειδητοποίηση. Χωρίς ένα τέτοιο ουσιαστικό διάλογο πως είναι δυνατόν το ΠΑΣΟΚ να ευελπιστεί σε μια χρήσιμη για τη χώρα, την παράταξη και το πολιτικό σύστημα επόμενη μέρα;
Η διαλεκτική της παρακμής
Η κοινωνική απελευθέρωση
Η κοινωνική απελευθέρωση ούτε επαναστατικό ούτε αριστερό αίτημα υπήρξε. Θα
μπορούσε να αποτελεί στόχο κάθε σοβαρού αστικού δημοκρατικού κόμματος. Δυστυχώς για αυτόν τον τόπο, εξήντα τρία χρόνια από τη λήξη της ένοπλης φάσης του εμφυλίου, 38 χρόνια από τη πτώση της χούντας και την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, αλλά και 31 χρόνια από την πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, το αίτημα για κοινωνική απελευθέρωση παραμένει όχι απλά απραγματοποίητο αλλά και ξεχασμένο.
Τριάντα-ένα χρόνια από την πρώτη του κυβέρνηση, το ΠΑΣΟΚ δεν μπόρεσε να
εδραιώσει το θεσμικό, το πολιτικό πλαίσιο, την πολιτική κουλτούρα και ηθική, την πρακτική που θα επέτρεπε στον Έλληνα πολίτη (κάθε κόμματος) να αριστοποιήσει τη δημιουργική του συμμετοχή στα κοινά, ελεύθερα και υπεύθυνα. Να αριστοποιήσει τη συμμετοχή του στον πολιτισμό, στην πολιτική, στην οικονομία, στους συμμετοχικούς θεσμούς.
Η Κοινωνία μας δεν απελευθερώθηκε από τον κατ εξοχήν προαγωγό του
πελατειακού κομματικού συστήματος, δεν απελευθερώθηκε από την ηθική και τη νοοτροπία του οπαδού, τη νοοτροπία του κομματικού και του βουλευτικού «πελάτη». Τα αποτελέσματα αυτής της μη απελευθέρωσης συνεπάγονται και αναπαράγουν τη κατάλυση της δημοκρατίας στην ουσία της. Καταλύουν την υπεύθυνη και αξιοκρατική συμμετοχή, καταλύουν κάθε έννοια ισονομίας, ισηγορίας , ισοπολιτείας και διαφθείρουν τον ιδιωτικό και δημόσιο βίο.
Η Κοινωνία δεν απελευθερώθηκε από την ολιγοπωλιακή διαχείριση της
πληροφορίας. Αντίθετα η κοινωνία υπετάγη στη μετατροπή της πληροφόρησης σε
προπαγάνδα. Υπετάγη σε ένα τηλεοπτικό ιερατείο, του Ναού της Αγοράς που κηρύττει και προάγει τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς, επί εικοσιτετραώρου βάσεως, από άμβωνος κατ’οίκον.
Δεν απελευθερώθηκε η κοινωνία μας από τη κατάφωρη ανισότητα του πολίτη στις
σχέσεις του με τη δικαιοσύνη και την απονομή της, όπως δεν απελευθερώθηκε ο πολίτης από ένα κράτος δομημένο να αναπαράγει την εθνική υποτέλεια, ένα κράτος υποτελές, σπρωγμένο στην αυθαιρεσία, τη διαφθορά, από τους εκάστοτε διαχειριστές του, αναποτελεσματικό, κράτος εύνοιας των εκάστοτε ισχυρών και ημετέρων.
Δεν απηλλάγη ο πολίτης από την αίσθηση της ανασφάλειας στη σχέση του με αυτό
το κράτος και από τον εθισμό του στην ανάγκη του πάτρωνα, του «μπάρμπα στην Κορώνη».
Δεν απηλλάγη ο επιχειρηματίας από την ανάγκη διαμεσολάβησης για καλή η καλύτερη μεταχείριση από την εφορία, από την Τράπεζα, από το Υπουργείο (για την αξιοποίηση του αναπτυξιακού νόμου),για την καλύτερη μεταχείριση από την Τοπική Αυτοδιοίκηση τις επιχειρήσεις και τις υπηρεσίες της, ακόμα και αυτής της ύδρευσης περιλαμβανομένης. Η καθολική ανομία που επεκράτησε στη συνέχεια και καταδυναστεύει το σήμερα, ασφαλώς δεν υπήρξε κεραυνός εν αιθρία, δεν υπήρξε ατύχημα στην ιστορία, υπήρξε συνέπεια της.
Λαϊκή Κυριαρχία ή «το ΠΑΣΟΚ στην Κυβέρνηση, ο Λαός στην εξουσία»
Η πραγμάτωση της Λαϊκής Κυριαρχίας προϋπέθετε Συμμετοχική, Δημοκρατική,
Ακηδεμόνευτη, Αξιοκρατική, ανάπτυξη του κοινωνικού κινήματος. Η επίγνωση αυτής της αλήθειας επέβαλλε, ως τρίτο αξονικό στόχο της Αλλαγής, που ευαγγελίστηκε με την ιδρυτική του διακήρυξη το ΠΑΣΟΚ, τις δημοκρατικές διαδικασίες.
Αντί το ΠΑΣΟΚ να ανοίξει το δύσκολο δρόμο της ανάπτυξης του κοινωνικού
κινήματος, μπήκε στον ανταγωνισμό για την κατάληψη και τον έλεγχό του, με τα τραγικά αποτελέσματα που ζήσαμε ως κοινωνία και ως οικονομία. Η διάλυση του Συνεταιριστικού κινήματος, οι καταχρεωμένοι Δήμοι, οι καταχρεωμένες αναπτυξιακές (με υψηλά αμειβόμενα στελέχη) των Δήμων, η καθήλωση του Συνδικαλιστικού κινήματος, η μετατροπή του σε προθάλαμο ή και εισαγωγικές εξετάσεις για το κοινοβούλιο, η διάλυση του φοιτητικού κινήματος και της ΕΦΕΕ, η καθήλωση του επιστημονικού κινήματος, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό του, εκκωφαντικά βωβού, Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος, αποτελούν τα αποτελέσματα αυτής της ταχτικής του συνόλου του πολιτικού συστήματος (στη σχέση του με το κοινωνικό κίνημα) στην οποία όχι μόνον δεν αντετάχθη, αλλά αντίθετα συμμετείχε καθοριστικά το ΠΑΣΟΚ.
Με την Ιδρυτική του Διακήρυξη και τους αξονικούς του στόχους το ΠΑΣΟΚ
προδιέγραψε για τον εαυτό του και υποσχέθηκε στην κοινωνία ένα κόμμα του Δημοκρατικού Σοσιαλισμού, και κυρίως ένα κόμμα απαλλαγμένο από τις αμαρτίες του Δημοκρατικού Συγκεντρωτισμού της παραδοσιακής αριστεράς, ο οποίος, στην θεωρία και την πράξη, θεώρησε και χρησιμοποίησε τα κοινωνικά κινήματα, ως εργαλεία, όχι ως συμμέτοχους- συνδιαμορφωτές της πολιτικής και της πορείας για την κοινωνική αλλαγή. Επίσης, υποσχέθηκε ένα κόμμα θεσμό, με όργανα, απαλλαγμένο από τις αμαρτίες των παραδοσιακών προσωποπαγών αρχηγικών κομμάτων, της Δημοκρατικής παράταξης και της Δεξιάς.
Αν το ΠΑΣΟΚ είχε παραμείνει συνεπές στους στόχους της Ιδρυτικής του
διακήρυξης, στο μήνυμα της αυτό-οργάνωσης, που έδωσε με την ίδρυση του, θα είχε
οδηγήσει το σύνολο του πολιτικού συστήματος της χώρας σε μια πραγματική πορεία
συμμετοχικής ενεργοποίησης του λαού μας. Θα είχε οδηγήσει το θεσμό του κόμματος στη ρήξη με το μοντέλο του κόμματος των οπαδών, που δεν έμαθαν, δεν ασκήθηκαν στη συμμετοχική διαμόρφωση της κομματικής ιδεολογίας και πολιτικής, που δεν ασκήθηκαν, δεν δοκίμασαν, δεν έμαθαν να κάνουν την ιδεολογία τους ΠΡΑΞΗ.. Δεν έμαθαν να αωνίζονται να διαμορφώσουν κοινωνικές συμφωνίες και συμμαχίες δράσης, τοπικά σύμφωνα ανάπτυξης, να στηρίζουν τοπικές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες.
Το ΠΑΣΟΚ απέτυχε παταγωδώς να καταστεί κόμμα αναπτυξιακής,συμμετοχικής,
κινητοποίησης του λαού μας, κόμμα τοπικού και εθνικού αναπτυξιακού διαλόγου, γιατί δεν κατόρθωσε να αποκτήσει την αναγκαία ποιότητα εσωτερικής οργάνωσης και λειτουργίας που θα του επέτρεπε να μετουσιώσει την αριθμητική του πλειοψηφία σε πολιτική πρωτοπορία, σε ζωντανό κοινωνικό καταλύτη μέσα στην κοινωνία, σε αναπτυξιακή κοινωνική πρωτοπορία, σε ηθική πρωτοπορία. Κατά συνέπεια ήταν αδύνατο να πρωτοστατήσει στην μετατροπή της κοινοβουλευτικής του πλειοψηφίας και της κυβερνητικής εξουσίας, σε αλλαγή της κυρίαρχης ψυχολογίας και νοοτροπίας, της νοοτροπίας και ψυχολογίας που τα αναμένει όλα άνωθεν.
Του ήταν αδύνατο να φέρει σε πέρας το στόχο της Λαϊκής Κυριαρχίας γιατί είχε ήδη
αποτύχει στο στόχο της κοινωνικής απελευθέρωσης.
Η Εθνική Ανεξαρτησία ή Από το αίτημα της Εθνικής Ανεξαρτησίας, στην παραδοχή
της περιορισμένης Εθνικής Κυριαρχίας
Το αίτημα για Εθνική Ανεξαρτησία και το πρόταγμα «η Ελλάδα ανήκει στους
Έλληνες» περιορίστηκε-κατέληξε σε έναν έντονο, (λόγω χούντας και Κυπριακού) αλλά απλοϊκό συναισθηματικό αντιαμερικανισμό αλλά και «αντιευρωπαϊσμό», έναν
συναισθηματισμό που δεν μετουσιώθηκε σε ουσιαστικό, δημιουργικά αγωνιστικό
πατριωτισμό. Το «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο» παρ’ ότι για αρκετούς σήμερα, είναι εν πολλοίς, επίκαιρο, παραμένει η καταγραφή μιας ψυχολογίας και νοοτροπίας που αρκείται στο να καταγγέλλει, να εξορκίζει το κακό, χωρίς να αλλάζει το επίπεδο συσχετισμού δύναμης της χώρας με όσους επιβουλεύονται τον πλούτο της, τους πόρους της, την εθνική της Ανεξαρτησία και Αξιοπρέπεια.
Ο αντιαμερικανισμός και ο αντιευρωπαϊσμός, το αίτημα για Εθνική Ανεξαρτησία,
δεν έγινε δύναμη δημιουργικής πνοής για μια εθνική στρατηγική έρευνας, παιδείας,(κάθε υπουργός παιδείας ΠΑΣΟΚ και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση), για μια υλοποιήσιμη στρατηγική εθνικής παραγωγικής εξειδίκευσης. Δεν οδηγήθηκε σε ένα κοινωνικό και πολιτικό ήθος, σε πρότυπα κοινωνικής και πολιτικής συμπεριφοράς, σε πρότυπα σχέσης πολίτη-κράτους, πολίτη-εφορίας, σε καταναλωτικά πρότυπα και πρότυπα αναψυχής, σε πρότυπα εργασίας και συνεργασίας, πρότυπα που θα κατέληγαν σε ένα θετικό εμπορικό ισοζύγιο, σε ένα πραγματικά πανίσχυρο ανταγωνιστικό Ελληνικό Συνεταιριστικό κίνημα, (όπως πχ της Κύπρου, το Ιταλικό, το Γερμανικό κλπ), που θα κατέληγαν σε υλοποιήσιμα κοινωνικά αναπτυξιακά συμβόλαια, σε μια πραγματικά ισχυρή Ελλάδα.
Ο φόβος, ή υποταγή, εχθρότητα, η καχυποψία, η έλλειψη εμπιστοσύνης του πολίτη
στο μετεμφυλιακό και μεταχουντικό κράτος δεν αντικαταστάθηκε με τον σεβασμό, την εμπιστοσύνη, την αγάπη προς αυτό, γιατί το κράτος που στήθηκε στη θέση του
μετεμφυλιακού και μεταχουντικού, δεν ήταν ούτε αξιοσέβαστο ούτε αξιόπιστο ούτε
αξιαγάπητο.
Όταν η Ελλάδα, η χώρα μητρόπολη του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, αδυνατεί να
διαμορφώσει ένα ευρύτερης αποδοχής, επιστημονικό (πλουραλιστικό, πολυμεθοδοπογικό)
σύστημα διδασκαλίας της ιστορίας και του πολιτισμού της, τότε πώς να μιλήσουμε για πολιτική Εθνικής ανεξαρτησίας; Η άρνηση του αντικομουνισμού ως ιδεολογίας του μετεμφυλιακού κράτους, δεν αντικαταστήθηκε με ένα σοβαρό διάλογο για την Εθνική πολιτιστική μας ταυτότητα για την πολιτισμική μας στρατηγική στο Ευρωπαϊκό. πολιτιστικό γίγνασθαι. Ένας τέτοιος διάλογος δεν έγινε ποτέ εντός ΠΑΣΟΚ και δυστυχώς ούτε εκτός ΠΑΣΟΚ. Το η «Ελλάδα ανήκει στους Ελληνες»,του ΠΑΣΟΚ ως απάντηση στο «ανήκομεν εις την Δύσιν» της Νέας Δημοκρατίας ,δεν ήταν δυνατόν να καλύψει το κενό του πολιτισμικού διαλόγου.
Ο Κυβερνητισμός και η Διαχείριση δεν είναι πολιτική
Ο υποβιβασμός του ΠΑΣΟΚ από κόμμα Εθνικής ανασυγκρότησης και κοινωνικής
αλλαγής σε κόμμα διεκδίκησης και διαχείρισης ψηφοφόρων, σε κόμμα διαχείρισης της εξουσίας, το οδήγησε αναγκαστικά στην προβληματική διαχείριση της εξουσίας και την προβληματική διαχείριση των ψηφοφόρων του. Η αδυναμία του ΠΑΣΟΚ να παραμείνει συνεπές στους στόχους του κατακτώντας καθημερινά τα μέσα που ήταν αναγκαία για την πραγμάτωση τους, αποτέλεσε τη γενεσιουργό αιτία της σταδιακής εσωτερικής του αποδιοργάνωσης, της ιδεολογικής και πολιτικής του παρακμής. Δεν του επέτρεψε να καταστήσει την κοινοβουλευτική του πλειοψηφία, πολιτική, ηθική ηγεμονία, αναγκαία συνθήκη και προϋπόθεση για τη ριζική κοινωνική αλλαγή που υποσχέθηκε. Οι αλλεπάλληλες υποσχέσεις για ανασυγκρότηση δεν τηρήθηκαν. Βεβαίως δόθηκαν μάχες και ιδεολογικές και πολιτικές, κατά την ιστορική πορεία της παρακμής και της μετάλαξης του ΠΑΣΟΚ, μάχες που χάθηκαν.
Η πολιτική αρχιτεκτονική που εγκληματικά εγκαταλείφθηκε
Το ΠΑΣΟΚ κινήθηκε ανάμεσα σε δυο βασικές θεωρήσεις – προσλήψεις - προβολές, ως προς το κοινωνικό του υπόβαθρο, τις κοινωνικές και πολιτικές του ρίζες και καταβολές.
1) Το ΠΑΣΟΚ ως εκφραστής τριών Ελληνικών γενεών αγώνα. Της γενιάς της Εθνικής
Αντίστασης, της γενιάς του 114 και της γενιάς του Πολυτεχνείου.
2) Το ΠΑΣΟΚ ως εκφραστής των Μικρομεσαίων της Ελληνικής κοινωνίας.
Αν οι δύο αυτές θεωρήσεις είχαν λειτουργήσει πραγματικά και συμπληρωματικά στη
συγκρότηση της ζωντανής κοινωνικής και πολιτικής φυσιογνωμίας και ταυτότητας του ΠΑΣΟΚ, θα το είχαν καταστήσει μια εθνικά, κοινωνικά, πολιτικά αναγεννητική δύναμη. Η συγκρότηση της πολιτικής ταυτότητας του ΠΑΣΟΚ ως κινήματος σύνθεσης τριών γενιών ανιδιοτελούς ασυμβίβαστου αγώνα, θα εδραίωνε στο κίνημα μια ηθική ταυτότητα, που θα του επέτρεπε να οδηγήσει το σύνολο του πολιτικού συστήματος, σε ένα ενάρετο κύκλο συναγωνισμού προσφοράς και όχι σε ένα φαύλο κύκλο ανταγωνισμού και πολέμου φθοράς. Η σύνθεση των τρων γενιών του αγώνα κακοκατάντησε σε ένταξη στα ψηφοδέλτια του ΠΑΣΟΚ εκπροσώπων των τριών γενιών. Αντί ο συνδυασμός αυτός να αξιοποιηθεί στη διαμόρφωση ενός ατομικού και συλλογικού ήθους αγώνα, ενός ήθους ατομικής, συλλογικής,
εθνικής αξιοπρέπειας, ενός ήθους της ατομικής και συλλογικής σκληρής δουλειάς, ήθους καταξίωσης και ανταμοιβής μόνο στη βάση της ανιδιοτελούς προσφοράς, περιορίστηκε στην συμμετοχή στη σύνθεση των ψηφοδελτίων, περιορίστηκε σε συμβολικό και μόνο επίπεδο.
Η χωρίς ανοιχτό διάλογο, χωρίς εξήγηση, εγκατάλειψη (από το ΠΑΣΟΚ) της
στρατηγικής της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας, χωρίς την αντικατάσταση της από μια άλλη στρατηγική ένταξης του κοινωνικού παράγοντα στον αγώνα της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, υπήρξε μια ακόμα σαφής απόδειξη του παροπλισμού και της σταδιακής απαξίωσης του κόμματος, της παράδοσης της πολιτικής στον κυβερνητισμό και της παράδοσης του κόμματος στους μηχανισμούς και τις διαπλοκές τους. Ένας ένας βασικοί πολιτικοί στόχοι εγκαταλείπονταν. Κοινωνικοποίηση, κοινωνικός έλεγχος, διατήρηση εθνικού ελέγχου στις επιχειρήσεις εθνικής στρατηγικής σημασίας.
Στη διαμόρφωση προτύπων ζωής και συμπεριφοράς ο κόσμος της τέχνης, στην
ποίηση, στη μουσική, στο τραγούδι έδιναν τον αγώνα τους για τα νέα αναγκαία πρότυπα ζωής ,στο πλευρό της αλλαγής εργάστηκε ο Λοίζος, ο Ξαρχάκος, ο Μίκης. Ο κόσμος μας τραγούδαγε Ελύτη, Σεφέρη, Κάλβο… Ενώ υπήρχε η λαϊκή πρόθεση, η λαϊκή απαντοχή, ενώ ξεχείλιζε το λαϊκό συναίσθημα για αλλαγή, δεν βρέθηκε το πολιτικό υποκείμενο, να μετουσιώσει σε κοινωνική συνείδηση και μεθοδική οργανωμενη δράση. Ενώ το ΠΑΣΟΚ ΕΊΧΕ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΉ ΕΞΟΥΣΊΑ, απέδειξε ότι δε διέθετε την ποιότητα των κομματικών δυνάμεων που θα το καθιστούσαν υποκείμενο εθνικής και κοινωνικής αναγέννησης. Όσες τέτοιες δυνάμεις είχε, τις περιθωριοποίησε, τις απομάκρυνε. Έτσι σταδιακά αφέθηκε, παραδόθηκε, ο λαός μας, έρμαιο στα πρότυπα ζωής και συμπεριφοράς, στο «ήθος», της αγοράς.
Συμπερασματικά
Το ΠΑΣΟΚ ανέτρεψε το μετεμφυλιακό και μεταχουντικό κράτος προσφέροντας μια
τεράστεια υπηρεσία στη Ελληνική κοινωνία. Δεν μπόρεσε όμως να υπερβεί τα όρια του κόμματος μοχλού ανατροπής, και κατάληψης της εξουσίας. Δεν μπόρεσε να καταστεί κόμμα καταλύτης κοινωνικής αλλαγής. Αυτή την υπηρεσία δεν ήταν δυνατόν να την προσφέρουν οι όποιες κυβερνήσεις ΠΑΣΟΚ. Το ΠΑΣΟΚ των μεγάλων κινητοποιήσεων, σε επίπεδο κοινωνικής, πολιτιστικής, αναπτυξιακής παρέμβασης, υπήρξε ανύπαρκτο. Δεν το προσανατόλισε κανένας σε αυτή την κατεύθυνση. Για αυτό το λόγο τα απλά μέλη του ΠΑΣΟΚ δε φέρουν ευθύνη για την πορεία στην παρακμή. Την ευθύνη τη φέρουν όσοι γνώριζαν όσοι καταλάβαιναν και σιωπούσαν, όσοι δεν έδωσαν την μάχη ενάντια σε αυτή την πορεία. Το μάθημα που προσφέρει η πορεία του ΠΑΣΟΚ,στην παρακμή, είναι αναγκαίο για όσους φιλοδοξούν να το διαδεχθούν στην εξουσία, για όσους φιλοδοξούν να κληρονομήσουν
Η κρίση στο ΠΑΣΟΚ αποτελεί έκφραση της γενικότερης και βαθύτερης εθνικής και
κοινωνικής κρίσης. Αποτελεί έκφραση της μακρόχρονης κρίσης πολιτιστικής ταυτότητας, της μακρόχρονης αδυναμίας ανάδειξης εθνικής ηγεσίας και χάραξης εθνικής στρατηγικής από το επίπεδο της παιδείας μέχρι και το επίπεδο της έρευνας και της τεχνολογίας, της παραγωγικής εξειδίκευσης, της ανάπτυξης. Αποτελεί και της βαθύτατης κρίσης του θεσμού του κόμματος, της νοσηρής σχέσης του κόμματος εξουσίας με το κράτος, τη δημόσια διοίκηση, τους θεσμούς, τη κοινωνία, τον πολίτη....
έκφραση της κρίσης μοντέλου πολιτικής οργάνωσης,
Το ΠΑΣΟΚ δεν σώζεται με την αλλαγή ηγεσίας. Δε σώζεται ούτε με την εκλογή
νέου προέδρου, ούτε με την εκλογή φυλάρχου. Μπορεί να σωθεί μόνο μέσα από μια
πραγματικά καθαρτική επανίδρυση, αφού έχει αναγνωρίσει τα αίτια της παρακμής του, με την καθιέρωση ενός μοντέλου προεδρευομένης συλλογικής ηγεσίας.
Το ΠΑΣΟΚ με την ιδρυτική του διακήρυξη ευαγγελίστηκε μια ριζική τομή, μια ρήξη
με το φαύλο κύκλο της εθνικής και κοινωνικής υποτέλειας, το φαύλο κύκλο των αιτίων και των επιπτώσεων του διχασμού και του εμφυλίου. Ευαγγελίσθηκε ρήξη με την ηθική, τη λογική αλλά και τις επιπτώσεις ενός μονοπαραταξιακού κράτους. Το ΠΑΣΟΚ ευαγγελίσθηκε κοινωνική απελευθέρωση, λαϊκή κυριαρχία, δημοκρατική διαδικασία, εθνική ανεξαρτησία.
Η αποτυχία στη πραγμάτωση των ιδρυτικών στόχων
Η λειτουργία του ΠΑΣΟΚ στο πλαίσιο του ελληνικού πολιτικού συστήματος, στις
εσωκομματικές του διαδικασίες, στις σχέσεις του με τη κοινωνία και το κράτος δεν οδήγησε στην πραγμάτωση των ιδρυτικών του στόχων. Δεν του επέτρεψε να καταστεί το πολιτικό υποκείμενο που απαιτούσε η πραγμάτωση των ιδρυτικών του στόχων.
Τα αίτια αυτής της αποτυχίας παρότι δεν ενδιαφέρουν μόνο το ΠΑΣΟΚ, δεν
συζητούνται ούτε εντός, ούτε εκτός ΠΑΣΟΚ. Χωρίς ένα τέτοιο ουσιαστικό διάλογο, αυτή η τραγική για τη χώρα και τη δημοκρατική παράταξη αποτυχία θα παραμείνει μια τραυματική εμπειρία αντί να εμπλουτίζει τη πολιτική μας συνειδητοποίηση. Χωρίς ένα τέτοιο ουσιαστικό διάλογο πως είναι δυνατόν το ΠΑΣΟΚ να ευελπιστεί σε μια χρήσιμη για τη χώρα, την παράταξη και το πολιτικό σύστημα επόμενη μέρα;
Η διαλεκτική της παρακμής
Η κοινωνική απελευθέρωση
Η κοινωνική απελευθέρωση ούτε επαναστατικό ούτε αριστερό αίτημα υπήρξε. Θα
μπορούσε να αποτελεί στόχο κάθε σοβαρού αστικού δημοκρατικού κόμματος. Δυστυχώς για αυτόν τον τόπο, εξήντα τρία χρόνια από τη λήξη της ένοπλης φάσης του εμφυλίου, 38 χρόνια από τη πτώση της χούντας και την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, αλλά και 31 χρόνια από την πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, το αίτημα για κοινωνική απελευθέρωση παραμένει όχι απλά απραγματοποίητο αλλά και ξεχασμένο.
Τριάντα-ένα χρόνια από την πρώτη του κυβέρνηση, το ΠΑΣΟΚ δεν μπόρεσε να
εδραιώσει το θεσμικό, το πολιτικό πλαίσιο, την πολιτική κουλτούρα και ηθική, την πρακτική που θα επέτρεπε στον Έλληνα πολίτη (κάθε κόμματος) να αριστοποιήσει τη δημιουργική του συμμετοχή στα κοινά, ελεύθερα και υπεύθυνα. Να αριστοποιήσει τη συμμετοχή του στον πολιτισμό, στην πολιτική, στην οικονομία, στους συμμετοχικούς θεσμούς.
Η Κοινωνία μας δεν απελευθερώθηκε από τον κατ εξοχήν προαγωγό του
πελατειακού κομματικού συστήματος, δεν απελευθερώθηκε από την ηθική και τη νοοτροπία του οπαδού, τη νοοτροπία του κομματικού και του βουλευτικού «πελάτη». Τα αποτελέσματα αυτής της μη απελευθέρωσης συνεπάγονται και αναπαράγουν τη κατάλυση της δημοκρατίας στην ουσία της. Καταλύουν την υπεύθυνη και αξιοκρατική συμμετοχή, καταλύουν κάθε έννοια ισονομίας, ισηγορίας , ισοπολιτείας και διαφθείρουν τον ιδιωτικό και δημόσιο βίο.
Η Κοινωνία δεν απελευθερώθηκε από την ολιγοπωλιακή διαχείριση της
πληροφορίας. Αντίθετα η κοινωνία υπετάγη στη μετατροπή της πληροφόρησης σε
προπαγάνδα. Υπετάγη σε ένα τηλεοπτικό ιερατείο, του Ναού της Αγοράς που κηρύττει και προάγει τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς, επί εικοσιτετραώρου βάσεως, από άμβωνος κατ’οίκον.
Δεν απελευθερώθηκε η κοινωνία μας από τη κατάφωρη ανισότητα του πολίτη στις
σχέσεις του με τη δικαιοσύνη και την απονομή της, όπως δεν απελευθερώθηκε ο πολίτης από ένα κράτος δομημένο να αναπαράγει την εθνική υποτέλεια, ένα κράτος υποτελές, σπρωγμένο στην αυθαιρεσία, τη διαφθορά, από τους εκάστοτε διαχειριστές του, αναποτελεσματικό, κράτος εύνοιας των εκάστοτε ισχυρών και ημετέρων.
Δεν απηλλάγη ο πολίτης από την αίσθηση της ανασφάλειας στη σχέση του με αυτό
το κράτος και από τον εθισμό του στην ανάγκη του πάτρωνα, του «μπάρμπα στην Κορώνη».
Δεν απηλλάγη ο επιχειρηματίας από την ανάγκη διαμεσολάβησης για καλή η καλύτερη μεταχείριση από την εφορία, από την Τράπεζα, από το Υπουργείο (για την αξιοποίηση του αναπτυξιακού νόμου),για την καλύτερη μεταχείριση από την Τοπική Αυτοδιοίκηση τις επιχειρήσεις και τις υπηρεσίες της, ακόμα και αυτής της ύδρευσης περιλαμβανομένης. Η καθολική ανομία που επεκράτησε στη συνέχεια και καταδυναστεύει το σήμερα, ασφαλώς δεν υπήρξε κεραυνός εν αιθρία, δεν υπήρξε ατύχημα στην ιστορία, υπήρξε συνέπεια της.
Λαϊκή Κυριαρχία ή «το ΠΑΣΟΚ στην Κυβέρνηση, ο Λαός στην εξουσία»
Η πραγμάτωση της Λαϊκής Κυριαρχίας προϋπέθετε Συμμετοχική, Δημοκρατική,
Ακηδεμόνευτη, Αξιοκρατική, ανάπτυξη του κοινωνικού κινήματος. Η επίγνωση αυτής της αλήθειας επέβαλλε, ως τρίτο αξονικό στόχο της Αλλαγής, που ευαγγελίστηκε με την ιδρυτική του διακήρυξη το ΠΑΣΟΚ, τις δημοκρατικές διαδικασίες.
Αντί το ΠΑΣΟΚ να ανοίξει το δύσκολο δρόμο της ανάπτυξης του κοινωνικού
κινήματος, μπήκε στον ανταγωνισμό για την κατάληψη και τον έλεγχό του, με τα τραγικά αποτελέσματα που ζήσαμε ως κοινωνία και ως οικονομία. Η διάλυση του Συνεταιριστικού κινήματος, οι καταχρεωμένοι Δήμοι, οι καταχρεωμένες αναπτυξιακές (με υψηλά αμειβόμενα στελέχη) των Δήμων, η καθήλωση του Συνδικαλιστικού κινήματος, η μετατροπή του σε προθάλαμο ή και εισαγωγικές εξετάσεις για το κοινοβούλιο, η διάλυση του φοιτητικού κινήματος και της ΕΦΕΕ, η καθήλωση του επιστημονικού κινήματος, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό του, εκκωφαντικά βωβού, Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος, αποτελούν τα αποτελέσματα αυτής της ταχτικής του συνόλου του πολιτικού συστήματος (στη σχέση του με το κοινωνικό κίνημα) στην οποία όχι μόνον δεν αντετάχθη, αλλά αντίθετα συμμετείχε καθοριστικά το ΠΑΣΟΚ.
Με την Ιδρυτική του Διακήρυξη και τους αξονικούς του στόχους το ΠΑΣΟΚ
προδιέγραψε για τον εαυτό του και υποσχέθηκε στην κοινωνία ένα κόμμα του Δημοκρατικού Σοσιαλισμού, και κυρίως ένα κόμμα απαλλαγμένο από τις αμαρτίες του Δημοκρατικού Συγκεντρωτισμού της παραδοσιακής αριστεράς, ο οποίος, στην θεωρία και την πράξη, θεώρησε και χρησιμοποίησε τα κοινωνικά κινήματα, ως εργαλεία, όχι ως συμμέτοχους- συνδιαμορφωτές της πολιτικής και της πορείας για την κοινωνική αλλαγή. Επίσης, υποσχέθηκε ένα κόμμα θεσμό, με όργανα, απαλλαγμένο από τις αμαρτίες των παραδοσιακών προσωποπαγών αρχηγικών κομμάτων, της Δημοκρατικής παράταξης και της Δεξιάς.
Αν το ΠΑΣΟΚ είχε παραμείνει συνεπές στους στόχους της Ιδρυτικής του
διακήρυξης, στο μήνυμα της αυτό-οργάνωσης, που έδωσε με την ίδρυση του, θα είχε
οδηγήσει το σύνολο του πολιτικού συστήματος της χώρας σε μια πραγματική πορεία
συμμετοχικής ενεργοποίησης του λαού μας. Θα είχε οδηγήσει το θεσμό του κόμματος στη ρήξη με το μοντέλο του κόμματος των οπαδών, που δεν έμαθαν, δεν ασκήθηκαν στη συμμετοχική διαμόρφωση της κομματικής ιδεολογίας και πολιτικής, που δεν ασκήθηκαν, δεν δοκίμασαν, δεν έμαθαν να κάνουν την ιδεολογία τους ΠΡΑΞΗ.. Δεν έμαθαν να αωνίζονται να διαμορφώσουν κοινωνικές συμφωνίες και συμμαχίες δράσης, τοπικά σύμφωνα ανάπτυξης, να στηρίζουν τοπικές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες.
Το ΠΑΣΟΚ απέτυχε παταγωδώς να καταστεί κόμμα αναπτυξιακής,συμμετοχικής,
κινητοποίησης του λαού μας, κόμμα τοπικού και εθνικού αναπτυξιακού διαλόγου, γιατί δεν κατόρθωσε να αποκτήσει την αναγκαία ποιότητα εσωτερικής οργάνωσης και λειτουργίας που θα του επέτρεπε να μετουσιώσει την αριθμητική του πλειοψηφία σε πολιτική πρωτοπορία, σε ζωντανό κοινωνικό καταλύτη μέσα στην κοινωνία, σε αναπτυξιακή κοινωνική πρωτοπορία, σε ηθική πρωτοπορία. Κατά συνέπεια ήταν αδύνατο να πρωτοστατήσει στην μετατροπή της κοινοβουλευτικής του πλειοψηφίας και της κυβερνητικής εξουσίας, σε αλλαγή της κυρίαρχης ψυχολογίας και νοοτροπίας, της νοοτροπίας και ψυχολογίας που τα αναμένει όλα άνωθεν.
Του ήταν αδύνατο να φέρει σε πέρας το στόχο της Λαϊκής Κυριαρχίας γιατί είχε ήδη
αποτύχει στο στόχο της κοινωνικής απελευθέρωσης.
Η Εθνική Ανεξαρτησία ή Από το αίτημα της Εθνικής Ανεξαρτησίας, στην παραδοχή
της περιορισμένης Εθνικής Κυριαρχίας
Το αίτημα για Εθνική Ανεξαρτησία και το πρόταγμα «η Ελλάδα ανήκει στους
Έλληνες» περιορίστηκε-κατέληξε σε έναν έντονο, (λόγω χούντας και Κυπριακού) αλλά απλοϊκό συναισθηματικό αντιαμερικανισμό αλλά και «αντιευρωπαϊσμό», έναν
συναισθηματισμό που δεν μετουσιώθηκε σε ουσιαστικό, δημιουργικά αγωνιστικό
πατριωτισμό. Το «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο» παρ’ ότι για αρκετούς σήμερα, είναι εν πολλοίς, επίκαιρο, παραμένει η καταγραφή μιας ψυχολογίας και νοοτροπίας που αρκείται στο να καταγγέλλει, να εξορκίζει το κακό, χωρίς να αλλάζει το επίπεδο συσχετισμού δύναμης της χώρας με όσους επιβουλεύονται τον πλούτο της, τους πόρους της, την εθνική της Ανεξαρτησία και Αξιοπρέπεια.
Ο αντιαμερικανισμός και ο αντιευρωπαϊσμός, το αίτημα για Εθνική Ανεξαρτησία,
δεν έγινε δύναμη δημιουργικής πνοής για μια εθνική στρατηγική έρευνας, παιδείας,(κάθε υπουργός παιδείας ΠΑΣΟΚ και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση), για μια υλοποιήσιμη στρατηγική εθνικής παραγωγικής εξειδίκευσης. Δεν οδηγήθηκε σε ένα κοινωνικό και πολιτικό ήθος, σε πρότυπα κοινωνικής και πολιτικής συμπεριφοράς, σε πρότυπα σχέσης πολίτη-κράτους, πολίτη-εφορίας, σε καταναλωτικά πρότυπα και πρότυπα αναψυχής, σε πρότυπα εργασίας και συνεργασίας, πρότυπα που θα κατέληγαν σε ένα θετικό εμπορικό ισοζύγιο, σε ένα πραγματικά πανίσχυρο ανταγωνιστικό Ελληνικό Συνεταιριστικό κίνημα, (όπως πχ της Κύπρου, το Ιταλικό, το Γερμανικό κλπ), που θα κατέληγαν σε υλοποιήσιμα κοινωνικά αναπτυξιακά συμβόλαια, σε μια πραγματικά ισχυρή Ελλάδα.
Ο φόβος, ή υποταγή, εχθρότητα, η καχυποψία, η έλλειψη εμπιστοσύνης του πολίτη
στο μετεμφυλιακό και μεταχουντικό κράτος δεν αντικαταστάθηκε με τον σεβασμό, την εμπιστοσύνη, την αγάπη προς αυτό, γιατί το κράτος που στήθηκε στη θέση του
μετεμφυλιακού και μεταχουντικού, δεν ήταν ούτε αξιοσέβαστο ούτε αξιόπιστο ούτε
αξιαγάπητο.
Όταν η Ελλάδα, η χώρα μητρόπολη του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, αδυνατεί να
διαμορφώσει ένα ευρύτερης αποδοχής, επιστημονικό (πλουραλιστικό, πολυμεθοδοπογικό)
σύστημα διδασκαλίας της ιστορίας και του πολιτισμού της, τότε πώς να μιλήσουμε για πολιτική Εθνικής ανεξαρτησίας; Η άρνηση του αντικομουνισμού ως ιδεολογίας του μετεμφυλιακού κράτους, δεν αντικαταστήθηκε με ένα σοβαρό διάλογο για την Εθνική πολιτιστική μας ταυτότητα για την πολιτισμική μας στρατηγική στο Ευρωπαϊκό. πολιτιστικό γίγνασθαι. Ένας τέτοιος διάλογος δεν έγινε ποτέ εντός ΠΑΣΟΚ και δυστυχώς ούτε εκτός ΠΑΣΟΚ. Το η «Ελλάδα ανήκει στους Ελληνες»,του ΠΑΣΟΚ ως απάντηση στο «ανήκομεν εις την Δύσιν» της Νέας Δημοκρατίας ,δεν ήταν δυνατόν να καλύψει το κενό του πολιτισμικού διαλόγου.
Ο Κυβερνητισμός και η Διαχείριση δεν είναι πολιτική
Ο υποβιβασμός του ΠΑΣΟΚ από κόμμα Εθνικής ανασυγκρότησης και κοινωνικής
αλλαγής σε κόμμα διεκδίκησης και διαχείρισης ψηφοφόρων, σε κόμμα διαχείρισης της εξουσίας, το οδήγησε αναγκαστικά στην προβληματική διαχείριση της εξουσίας και την προβληματική διαχείριση των ψηφοφόρων του. Η αδυναμία του ΠΑΣΟΚ να παραμείνει συνεπές στους στόχους του κατακτώντας καθημερινά τα μέσα που ήταν αναγκαία για την πραγμάτωση τους, αποτέλεσε τη γενεσιουργό αιτία της σταδιακής εσωτερικής του αποδιοργάνωσης, της ιδεολογικής και πολιτικής του παρακμής. Δεν του επέτρεψε να καταστήσει την κοινοβουλευτική του πλειοψηφία, πολιτική, ηθική ηγεμονία, αναγκαία συνθήκη και προϋπόθεση για τη ριζική κοινωνική αλλαγή που υποσχέθηκε. Οι αλλεπάλληλες υποσχέσεις για ανασυγκρότηση δεν τηρήθηκαν. Βεβαίως δόθηκαν μάχες και ιδεολογικές και πολιτικές, κατά την ιστορική πορεία της παρακμής και της μετάλαξης του ΠΑΣΟΚ, μάχες που χάθηκαν.
Η πολιτική αρχιτεκτονική που εγκληματικά εγκαταλείφθηκε
Το ΠΑΣΟΚ κινήθηκε ανάμεσα σε δυο βασικές θεωρήσεις – προσλήψεις - προβολές, ως προς το κοινωνικό του υπόβαθρο, τις κοινωνικές και πολιτικές του ρίζες και καταβολές.
1) Το ΠΑΣΟΚ ως εκφραστής τριών Ελληνικών γενεών αγώνα. Της γενιάς της Εθνικής
Αντίστασης, της γενιάς του 114 και της γενιάς του Πολυτεχνείου.
2) Το ΠΑΣΟΚ ως εκφραστής των Μικρομεσαίων της Ελληνικής κοινωνίας.
Αν οι δύο αυτές θεωρήσεις είχαν λειτουργήσει πραγματικά και συμπληρωματικά στη
συγκρότηση της ζωντανής κοινωνικής και πολιτικής φυσιογνωμίας και ταυτότητας του ΠΑΣΟΚ, θα το είχαν καταστήσει μια εθνικά, κοινωνικά, πολιτικά αναγεννητική δύναμη. Η συγκρότηση της πολιτικής ταυτότητας του ΠΑΣΟΚ ως κινήματος σύνθεσης τριών γενιών ανιδιοτελούς ασυμβίβαστου αγώνα, θα εδραίωνε στο κίνημα μια ηθική ταυτότητα, που θα του επέτρεπε να οδηγήσει το σύνολο του πολιτικού συστήματος, σε ένα ενάρετο κύκλο συναγωνισμού προσφοράς και όχι σε ένα φαύλο κύκλο ανταγωνισμού και πολέμου φθοράς. Η σύνθεση των τρων γενιών του αγώνα κακοκατάντησε σε ένταξη στα ψηφοδέλτια του ΠΑΣΟΚ εκπροσώπων των τριών γενιών. Αντί ο συνδυασμός αυτός να αξιοποιηθεί στη διαμόρφωση ενός ατομικού και συλλογικού ήθους αγώνα, ενός ήθους ατομικής, συλλογικής,
εθνικής αξιοπρέπειας, ενός ήθους της ατομικής και συλλογικής σκληρής δουλειάς, ήθους καταξίωσης και ανταμοιβής μόνο στη βάση της ανιδιοτελούς προσφοράς, περιορίστηκε στην συμμετοχή στη σύνθεση των ψηφοδελτίων, περιορίστηκε σε συμβολικό και μόνο επίπεδο.
Η χωρίς ανοιχτό διάλογο, χωρίς εξήγηση, εγκατάλειψη (από το ΠΑΣΟΚ) της
στρατηγικής της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας, χωρίς την αντικατάσταση της από μια άλλη στρατηγική ένταξης του κοινωνικού παράγοντα στον αγώνα της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, υπήρξε μια ακόμα σαφής απόδειξη του παροπλισμού και της σταδιακής απαξίωσης του κόμματος, της παράδοσης της πολιτικής στον κυβερνητισμό και της παράδοσης του κόμματος στους μηχανισμούς και τις διαπλοκές τους. Ένας ένας βασικοί πολιτικοί στόχοι εγκαταλείπονταν. Κοινωνικοποίηση, κοινωνικός έλεγχος, διατήρηση εθνικού ελέγχου στις επιχειρήσεις εθνικής στρατηγικής σημασίας.
Στη διαμόρφωση προτύπων ζωής και συμπεριφοράς ο κόσμος της τέχνης, στην
ποίηση, στη μουσική, στο τραγούδι έδιναν τον αγώνα τους για τα νέα αναγκαία πρότυπα ζωής ,στο πλευρό της αλλαγής εργάστηκε ο Λοίζος, ο Ξαρχάκος, ο Μίκης. Ο κόσμος μας τραγούδαγε Ελύτη, Σεφέρη, Κάλβο… Ενώ υπήρχε η λαϊκή πρόθεση, η λαϊκή απαντοχή, ενώ ξεχείλιζε το λαϊκό συναίσθημα για αλλαγή, δεν βρέθηκε το πολιτικό υποκείμενο, να μετουσιώσει σε κοινωνική συνείδηση και μεθοδική οργανωμενη δράση. Ενώ το ΠΑΣΟΚ ΕΊΧΕ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΉ ΕΞΟΥΣΊΑ, απέδειξε ότι δε διέθετε την ποιότητα των κομματικών δυνάμεων που θα το καθιστούσαν υποκείμενο εθνικής και κοινωνικής αναγέννησης. Όσες τέτοιες δυνάμεις είχε, τις περιθωριοποίησε, τις απομάκρυνε. Έτσι σταδιακά αφέθηκε, παραδόθηκε, ο λαός μας, έρμαιο στα πρότυπα ζωής και συμπεριφοράς, στο «ήθος», της αγοράς.
Συμπερασματικά
Το ΠΑΣΟΚ ανέτρεψε το μετεμφυλιακό και μεταχουντικό κράτος προσφέροντας μια
τεράστεια υπηρεσία στη Ελληνική κοινωνία. Δεν μπόρεσε όμως να υπερβεί τα όρια του κόμματος μοχλού ανατροπής, και κατάληψης της εξουσίας. Δεν μπόρεσε να καταστεί κόμμα καταλύτης κοινωνικής αλλαγής. Αυτή την υπηρεσία δεν ήταν δυνατόν να την προσφέρουν οι όποιες κυβερνήσεις ΠΑΣΟΚ. Το ΠΑΣΟΚ των μεγάλων κινητοποιήσεων, σε επίπεδο κοινωνικής, πολιτιστικής, αναπτυξιακής παρέμβασης, υπήρξε ανύπαρκτο. Δεν το προσανατόλισε κανένας σε αυτή την κατεύθυνση. Για αυτό το λόγο τα απλά μέλη του ΠΑΣΟΚ δε φέρουν ευθύνη για την πορεία στην παρακμή. Την ευθύνη τη φέρουν όσοι γνώριζαν όσοι καταλάβαιναν και σιωπούσαν, όσοι δεν έδωσαν την μάχη ενάντια σε αυτή την πορεία. Το μάθημα που προσφέρει η πορεία του ΠΑΣΟΚ,στην παρακμή, είναι αναγκαίο για όσους φιλοδοξούν να το διαδεχθούν στην εξουσία, για όσους φιλοδοξούν να κληρονομήσουν
τους οπαδούς του, για όσους φιλοδοξούν να αναλάβουν τον ιστορικό ρόλο της νέας ηγεσίας του. Πλανώνται πλάνην οικτράν όσοι νομίζουν ότι η εκλογή νέου αρχηγού στο ΠΑΣΟΚ θα λειτουργήσει θαυματουργά και θα καταστήσει ξανά το ΠΑΣΟΚ κόμμα εξουσίας. Μόνον μια σοβαρή, επίπονη διαδικασία κάθαρσης, αναγνώρισης των αιτίων, των πραχτικών, που οδήγησαν, στην ηθική, οργανωτική, ιδεολογική, πολιτική παρακμή του ΠΑΣΟΚ, μπορεί να οδηγήσει σε μια ελπιδοφόρα προσπάθεια επανίδρυσης του.
