Στο πλαίσιο της εκπόνησης του Επιχειρησιακού Σχεδίου για την Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη των Μικρών Νησιών της Περιφέρειας Ιονίων Νήσων, ο ανάδοχος της μελέτης (Εταιρεία TRANSCOOP) παρουσίασε την αναπτυξιακή στρατηγική για την περιοχή, τους άξονες προτεραιότητας, τις κατηγορίες πράξεων και τις προτεινόμενες δράσεις, καθώς και τη σύμπραξη φορέων.
Στην παρουσίαση –μεταξύ άλλων- συμμετείχαν ο....
Περιφερειάρχης Ιονίων Νήσων, Σπ. Σπύρου, η Αντιπεριφερειάρχης Νησιωτικής Πολιτικής και Μικρών Νησιών, Σμαράγδα Σαρδελή, ο Αντιπεριφερειάρχης Αναπτυξιακού Προγραμματισμού, Περιβάλλοντος και Υποδομών, Ι. Μαλακάσης, εκπρόσωπος του Δήμου Κέρκυρας, αρμόδιος για τα μικρά νησιά, οι Δήμαρχοι Λευκάδας, Κ. Αραβανής, Παξών, Σπ. Μπογδάνος, Μεγανησίου, Στ. Ζαβιτσάνος και Ιθάκης, Ι. Κασσιανός, καθώς και αρμόδιοι της Διαχειριστικής Αρχής.
Στοιχεία στα οποία θα εστιάσουν οι αναπτυξιακές προοπτικές της περιοχής
Το συγκριτικό πλεονέκτημα της περιοχής είναι το φυσικό και ανθρωπογενές της περιβάλλον. Αποτελώντας μια αποκλειστικά νησιωτική περιοχή, με πλήθος μικρών νησιών και βραχονησίδων, περιλαμβάνοντας ένα μεγάλο αριθμό προστατευομένων περιοχών και τοπίων φυσικού κάλλους, διαθέτοντας μια καλή ποιότητα θαλασσίων υδάτων, αποτελώντας το ενδιαίτημα σημαντικού αριθμού προστατευομένων ειδών, διαθέτοντας πλήθος αρχαιολογικών χώρων και αναγνωρισμένων μνημείων, έχοντας μια μακρά ιστορία και μια πλούσια παράδοση αναμφισβήτητα οφείλει σε αυτά τα στοιχεία την ιδιαιτερότητα της η περιοχή και είναι αυτά τα στοιχεία τα οποία της προσδίδουν την ιδιαίτερη της αξία.
Έχοντας αυτά υπόψη, πρώτο μέλημα του οποιουδήποτε αναπτυξιακού προγράμματος για την περιοχή είναι η προστασία και διατήρηση αυτού του φυσικού και ανθρωπογενούς κεφαλαίου παράλληλα με την αξιοποίηση του σε μια λογική αειφορίας, ώστε οι οποιοιδήποτε υπάρχοντες πόροι να μην καταναλωθούν σε ένα βραχύ χρονικό διάστημα, αλλά να παραμείνουν διαθέσιμοι και για τις επόμενες γενιές. Δεδομένου, ωστόσο, ότι η προστασία και η διατήρηση της περιοχής, από μόνη της, δεν διασφαλίζει και τις συνθήκες επιβίωσης των ανθρώπων που κατοικούν σ’ αυτή, είναι προφανές ότι απαιτούνται παρεμβάσεις και στον οικονομικό τομέα που θα διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις βιώσιμης ανάπτυξης της περιοχής. Στην ίδια κατεύθυνση, και στη λογική εξασφάλισης των συνθηκών συγκράτησης, αν όχι επαναπατρισμού, του πληθυσμού στην περιοχή, δράσεις που θα άρουν τα γεωγραφικά μειονεκτήματα της και θα διαμορφώνουν συνθήκες ζωής παρόμοιες μ’ αυτές στην υπόλοιπη χώρα, γίνονται επίσης αναγκαίες. Παρεμβάσεις, έτσι, που θα περιορίζουν τις αρνητικές επιπτώσεις της «νησιωτικότητας», αλλά και ενέργειες με στόχο τη βελτίωση του επιπέδου ζωής των κατοίκων της περιοχής θα πρέπει να αποτελούν σημαντικά στοιχεία του προγράμματος ανάπτυξης της περιοχής. Το ότι το σύνολο των ενεργειών που θα αναληφθούν θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από μια ενιαία, κοινή λογική, όπου η μία παρέμβαση δεν θα ακυρώνει την άλλη, όπως επίσης και από μια λογική οικονομίας και αποτελεσματικότητας, όπου οι επιμέρους δράσεις θα πρέπει, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό, να λειτουργούν συμπληρωματικά μεταξύ τους, αλλά και να αξιοποιούν οικονομίες κλίμακας, εκεί που αυτές είναι επιτεύξιμες, είναι προφανές.
Με βάση τα παραπάνω, κι έχοντας περιγράψει την υφιστάμενη κατάσταση στην περιοχή των Μικρών Νησιών των Ιονίων Νήσων, οι άξονες στους οποίους θα πρέπει να εστιαστούν οι παρεμβάσεις για την ανάπτυξη των νησιών μπορούν να διατυπωθούν ως εξής:
Προστασία και Ανάδειξη του Φυσικού και Πολιτιστικού Περιβάλλοντος
Το σύνολο των δράσεων που θα εκτελεστούν στην περιοχή θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από τη λογική της προστασίας και διατήρησης του φυσικού και πολιτιστικού της περιβάλλοντος. Καταρχήν δράσεις που αποσκοπούν στην προστασία φυσικών και πολιτιστικών στοιχείων θα πρέπει να εκτελεστούν, ώστε να παραμείνει αναλλοίωτη η φυσική και πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. Η εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας τόσο της περιοχής στο σύνολο της όσο και των επιμέρους σημείων της θα πρέπει να γίνει και να αποτελέσει μέτρο και κριτήριο αποδοχής κάποιας ενέργειας ή όχι. Ο επιθυμητός αριθμός των επισκεπτών, ο αριθμός των επιθυμητών νέων κατοικιών, η δημιουργία μονάδων ιχθυοκαλλιέργειας, ο αριθμός ελλιμενιζόμενων σκαφών, η δυνατότητα προσέγγισης ευαίσθητων σημείων των νησιών (π.χ. σπηλιές και ενδιαιτήματα προστατευομένων ειδών κλπ.) θα πρέπει να εκτιμηθούν με βάση τη δυνατότητα της περιοχής και των επιμέρους σημείων της να δεχθούν το όποιο φορτίο συνεπάγεται η κάθε δράση χωρίς να υποστούν συνέπειες που αλλοιώνουν τον χαρακτήρα τους. Αντίστοιχα και σ’ ό, τι αφορά στοιχεία τα οποία απειλούνται. Σημαντικά μνημεία που αντιμετωπίζουν κίνδυνο αλλοίωσης ή εξαφάνισης (είτε φυσικά είτε ανθρωπογενή) θα πρέπει να υποστηριχθούν ώστε να συνεχίσουν να παίζουν το ρόλο τους στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης ταυτότητας της περιοχής. Θέσεις έτσι π.χ. που αποτελούν σημεία στάσης και ενδιαιτήματα προστατευομένων πτηνών θα πρέπει να προφυλαχθούν, ώστε η περιοχή να συνεχίσει να έχει αυτό το χαρακτηριστικό, αλλά και σημαντικά ή ιστορικά κτίρια που απειλούνται με αλλοίωση ή κατάρρευση στους διάφορους οικισμούς των νησιών θα πρέπει να υποστηριχθούν, ώστε να συνεχίσουν να υφίστανται, εμπλουτίζοντας με την παρουσία τους την ταυτότητα και το απόθεμα της περιοχής.
Πέραν τούτων, όμως, θα πρέπει η περιοχή να αναδείξει και να προβάλει την ιδιαιτερότητα της. Ενέργειες που αφορούν στην ανάδειξη των επιμέρους σημείων και στοιχείων της, όπως η βελτίωση της προσπελασιμότητας, η τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, η δημιουργία εκθεσιακών χώρων και μουσείων, η παραγωγή και διάθεση ενημερωτικού υλικού κλπ. θα πρέπει να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά στα πλαίσια του προγράμματος.
Στο πλαίσιο αυτό, η συνειδητοποίηση του υπάρχοντος κεφαλαίου στην περιοχή από τους κατοίκους της αποτελεί προτεραιότητα, καθώς αυτοί είναι κυρίως που θα προστατέψουν την ταυτότητα της περιοχής τους και θα αποτρέψουν την αλλοίωση της.
Διεύρυνση της οικονομικής βάσης και ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της περιοχής
Η μονομερής εξάρτηση της τοπικής οικονομίας από τον τουρισμό, όπως αναδείχθηκε στην περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης στα προηγούμενα κεφάλαια, είναι προφανές ότι δημιουργεί μια εύθραυστη οικονομική βάση, η οποία σε περιόδους κρίσης μπορεί να καταστεί ολέθρια για τη βιωσιμότητα της περιοχής. Η διεύρυνση του τοπικού οικονομικού γίγνεσθαι και με άλλες δραστηριότητες που και τη βιωσιμότητα της περιοχής θα θωρακίζουν, αλλά και ευκαιρίες απασχόλησης θα δημιουργούν για τους κατοίκους κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική.
Από την άλλη, η ύπαρξη αξιόλογης τουριστικής δραστηριότητας στην περιοχή αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα της, καθώς ο τουρισμός αυξάνει τη ζήτηση για υπηρεσίες και προϊόντα, ενώ δημιουργεί προϋποθέσεις για εν δυνάμει εξαγωγές. Το αν τα στοιχεία αυτά θα έρθουν σε όφελος της περιοχής εξαρτάται από τις τοπικές δυνατότητες και τις τοπικές στρατηγικές.
Γνωρίζοντας την ύπαρξη αγροτικής δραστηριότητας στα νησιά, η οποία όμως έχει περιέλθει σε δευτερεύουσα μοίρα, λόγω της υψηλότερης αποδοτικότητας του τουριστικού τομέα, είναι αναγκαίο να υπάρξει μια στρατηγική αναβίωσης και περαιτέρω επέκτασης της. Ειδικότερα η δυνατότητα σύνδεσης του αγροτικού τομέα καταρχήν με την αγορά που διαμορφώνει το τουριστικό ρεύμα, η αύξηση της προστιθέμενης αξίας στο παραγόμενο προϊόν με την προσθήκη όσο το δυνατόν περισσότερων σταδίων επεξεργασίας τοπικά αλλά και με ενέργειες βελτίωσης της ποιότητας, μπορούν να αυξήσουν την απόδοση του κλάδου και να τον κάνουν ελκυστικότερο για απασχόληση. Η στροφή έτσι σε προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας, όπως π.χ. βιολογικές καλλιέργειες, η προσθήκη σταδίων μεταποίησης μέχρι την παραγωγή τελικού προϊόντος, η σύνδεση των προϊόντων με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής, η πιστοποίηση τους, η διάθεση των προϊόντων στην τοπική αγορά μέσα από ειδικές συμφωνίες με εστιάτορες – λιανέμπορους, μπορούν να αυξήσουν την κατανάλωση τους, να συμβάλουν στην αναγνωρισιμότητα τους και να προκαλέσουν ζήτηση γι’ αυτά, δημιουργώντας εναλλακτικές και συμπληρωματικές ευκαιρίες εισοδήματος και απασχόλησης στην περιοχή.
Εννοείται πως τα παραπάνω δεν περιορίζονται αποκλειστικά στην καλλιέργεια της ελιάς και του σταφυλιού ενδεχομένως, αλλά αφορούν το σύνολο των κλάδων στους οποίους μπορεί να αναπτυχθεί παραγωγή τοπικά. Η ανάπτυξη τοπικής γαστρονομίας αναμφισβήτητα θα προσέδιδε ιδιαίτερη δυναμική στον τομέα.
Πέραν τούτου εξίσου σημαντικό είναι να χαραχθεί μια τουριστική πολιτική στην περιοχή. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής ευνοούν την ανάπτυξη ειδικών μορφών τουρισμού, γεγονός που είναι ήδη φανερό, τουλάχιστον στον θαλάσσιο τουρισμό με την προσέλευση μεγάλου αριθμού σκαφών κάθε χρόνο, αλλά και τις προσπάθειες των τοπικών κοινοτήτων να εμπλουτίσουν το τουριστικό τους προϊόν (χάραξη μονοπατιών, δημιουργία καταδυτικών θέσεων κλπ.).
Δεδομένης της μικρής κλίμακας της τοπικής οικονομίας, αλλά και της ευαισθησίας του φυσικού περιβάλλοντος στα νησιά, απαραίτητο είναι να αξιολογηθούν οι οποιεσδήποτε οικονομικές δραστηριότητες σε σχέση με το συνδεδεμένο με αυτές κόστος. Είναι σκόπιμο έτσι να εκτιμηθεί το όφελος από την εξυπηρέτηση του θαλάσσιου τουρισμού σε σχέση με τις απαιτούμενες επενδύσεις/περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως επίσης σκόπιμο είναι να διερευνηθούν τρόποι μεγέθυνσης της παραγόμενης αξίας στην περιοχή (π.χ. διαχείριση στόλων, στελέχωση σκαφών, συντήρηση, διαχείμαση κλπ.).
Σημαντική επίσης είναι για τον κλάδο του τουρισμού η αύξηση της προστιθέμενης αξίας. Η ταυτότητα και ιδιαιτερότητα της περιοχής εκτιμάται ότι αφήνουν αρκετά περιθώρια για διάθεση ακριβότερων υπηρεσιών στην αγορά. Προϋπόθεση βεβαίως είναι η βελτίωση της ποιότητας καταλυμάτων και υπηρεσιών και η δημιουργία ζήτησης γι’ αυτές. Η προβολή και ανάδειξη της περιοχής, η ύπαρξη ήδη αξιόλογου τουριστικού ρεύματος, αλλά και η επιλογή της περιοχής ως τόπου διακοπών και εξοχικής κατοικίας διεθνώς επωνύμων αποτελούν ικανές συνθήκες για την επίτευξη του στόχου αυτού. Η υιοθέτηση κοινών πολιτικών ποιότητας από τους επιχειρηματίες του κλάδου στην περιοχή όπως και η προώθηση συνεργασιών μεταξύ τους μπορούν να αποφέρουν σημαντικά οφέλη, μειώνοντας παράλληλα το κόστος των παρεμβάσεων.
Βελτίωση Υποδομών και Ποιότητας Ζωής
Το σημαντικότερο πρόβλημα για τις νησιωτικές περιοχές είναι η γεωγραφική τους απομόνωση και η δυσχέρεια πρόσβασης σε υπηρεσίες και αγορές. Για το νησιωτικό σύμπλεγμα της περιοχής το πρόβλημα, αν και με διαφορετική ένταση και χαρακτηριστικά για την κάθε μικροπεριοχή, είναι αρκετά σύνθετο, καθώς απαιτείται αριθμός έργων και επεμβάσεων για την κάλυψη των αναγκών των επιμέρους νησιών. Η ανάγκη επίσης συγκοινωνιακής σύνδεσης των νησιών μεταξύ τους αποτελεί προϋπόθεση για την αποκατάσταση της συνοχής της περιοχής και τη λειτουργία της ως ενιαίας χωρικής ενότητας.
Τόσο το κόστος κατασκευής των απαραίτητων έργων όσο και το θέμα της βιωσιμότητας ακτοπλοϊκών γραμμών, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες, δεν επιτρέπουν άρση του προβλήματος στα πλαίσια του παρόντος προγράμματος. Αυτό που είναι σκόπιμο να γίνει είναι η εξειδικευμένη προσέγγιση του προβλήματος μέσα από την αναλυτική καταγραφή των αναγκών των κατοίκων και την ομαδοποίηση τους και η διερεύνηση συγκεκριμένων λύσεων για κάθε ομάδα προβλημάτων.
Η προβλεπόμενη επαναλειτουργία της συγκοινωνιακής σύνδεσης των νησιών με υδροπλάνα διαμορφώνει ένα εναλλακτικό τρόπο σύνδεσης των νησιών με βασικούς προορισμούς, παρά το αυξημένο κόστος χρήσης των υπηρεσιών. Σίγουρα ωστόσο δεν αποτελεί συνολική λύση για το πρόβλημα.
Σημαντική, στο πλαίσιο αυτό, είναι η συμβολή των σύγχρονων τεχνολογιών επικοινωνίας και πληροφοριών (ICT), οι οποίες με τον κατάλληλο σχεδιασμό και υποστήριξη μπορούν να υποκαταστήσουν σε σημαντικό βαθμό την ανάγκη μετάβασης σε συγκεκριμένα σημεία. Δοσοληψίες έτσι με δημόσιους φορείς, παροχή υπηρεσιών υγείας και εκπαίδευσης, οικονομικές και εμπορικές συναλλαγές μπορούν σε σημαντικό βαθμό να καλυφθούν μέσα από τις εν λόγω τεχνολογίες. Προϋπόθεση, βέβαια, ότι υπάρχει τόσο η διαθεσιμότητα των εν λόγω υπηρεσιών όσο παράλληλα και η δυνατότητα χρήσης των εν λόγω τεχνολογιών από τους κατοίκους των νησιών. Δεδομένης της σημασίας του εν λόγω κλάδου για την άρση της «νησιωτικότητας» θα ‘πρεπε αυτό να αντιμετωπισθεί κατά προτεραιότητα.
Άλλα σημαντικά προβλήματα που θα πρέπει επίσης να αντιμετωπισθούν στον τομέα των υποδομών είναι αυτά της ύδρευσης – αποχέτευσης και της διαχείρισης των απορριμμάτων. Παίρνοντας υπόψη τη διασπορά της οικιστικής δραστηριότητας σε πολλές περιοχές και το υψηλό κόστος σε πόρους και χρόνο με το οποίο συνδέεται η δημιουργία δικτύων και κεντρικών εγκαταστάσεων, θα πρέπει να διερευνηθούν ευέλικτες εναλλακτικές λύσεις τουλάχιστον μέχρι την οριστική επίλυση των προβλημάτων.
Η δημιουργία ενδεχομένως σταθμών καθαρισμού βοθρολυμάτων σε συνδυασμό με την προμήθεια βυτιοφόρων, η συλλογή των ομβρίων σε δεξαμενές, η δυναμική προώθηση κομποστοποίησης και ανακύκλωσης (ενδεχομένως σε συνδυασμό με κινητούς σταθμούς μεταφόρτωσης) θα μπορούσαν σε πρώτο βαθμό να συμβάλουν στη μείωση των προβλημάτων.
Αλλά και στον τομέα της ενέργειας, η τοποθέτηση φωτοβολταϊκών συστημάτων στις στέγες των κτιρίων, όπου αυτό επιτρεπτό, και στην ενεργειακή αυτονομία θα μπορούσε μεσοπρόθεσμα να συμβάλει, αλλά και στη δημιουργία συμπληρωματικών εισοδημάτων για τους κατοίκους.
Η εφαρμογή, σε κάθε περίπτωση, σχεδίων οικιστικής οργάνωσης κρίνεται απαραίτηση για το σύνολο των οικισμών, ώστε να αποφευχθεί στο μέλλον η δημιουργία υψηλού κόστους έργων υποδομής.
Η Ανάγκη Ολοκληρωμένης Διαχείρισης του Προγράμματος
Έγινε αναφορά στην ανάγκη ύπαρξης ενιαίου σχεδιασμού των παρεμβάσεων, ώστε αυτές να διέπονται από μια κοινή λογική και να μη αντιστρατεύεται η μια τη σκοπιμότητα της άλλης. Στην ίδια λογική επίσης, και λαμβάνοντας υπόψη τόσο την κοινή φύση των προβλημάτων στα επιμέρους νησιά όσο και το μικρό μέγεθος των νησιών των ίδιων, κρίνεται αναγκαία η κοινή αντιμετώπιση των επιμέρους προβλημάτων τους, ώστε να μπορεί κατά περίπτωση να δημιουργηθεί η απαιτούμενη κρίσιμη μάζα αλλά και να επιτευχθούν οικονομίες κλίμακας για την αύξηση της αποτελεσματικότητας των δράσεων.
Όχι τελευταία από πλευράς σημασίας, δράσεις ενημέρωσης – ευαισθητοποίησης για τους στόχους του σχεδιαζόμενου προγράμματος, αλλά και για τη συνειδητοποίηση των κατοίκων στις αξίες και δυνατότητες της περιοχής τους κρίνονται ιδιαίτερα χρήσιμες τόσο για την ευκολότερη υλοποίηση του Προγράμματος όσο και για την αύξηση της αποτελεσματικότητας του.
Στην παρουσίαση –μεταξύ άλλων- συμμετείχαν ο....
Περιφερειάρχης Ιονίων Νήσων, Σπ. Σπύρου, η Αντιπεριφερειάρχης Νησιωτικής Πολιτικής και Μικρών Νησιών, Σμαράγδα Σαρδελή, ο Αντιπεριφερειάρχης Αναπτυξιακού Προγραμματισμού, Περιβάλλοντος και Υποδομών, Ι. Μαλακάσης, εκπρόσωπος του Δήμου Κέρκυρας, αρμόδιος για τα μικρά νησιά, οι Δήμαρχοι Λευκάδας, Κ. Αραβανής, Παξών, Σπ. Μπογδάνος, Μεγανησίου, Στ. Ζαβιτσάνος και Ιθάκης, Ι. Κασσιανός, καθώς και αρμόδιοι της Διαχειριστικής Αρχής.
Στοιχεία στα οποία θα εστιάσουν οι αναπτυξιακές προοπτικές της περιοχής
Το συγκριτικό πλεονέκτημα της περιοχής είναι το φυσικό και ανθρωπογενές της περιβάλλον. Αποτελώντας μια αποκλειστικά νησιωτική περιοχή, με πλήθος μικρών νησιών και βραχονησίδων, περιλαμβάνοντας ένα μεγάλο αριθμό προστατευομένων περιοχών και τοπίων φυσικού κάλλους, διαθέτοντας μια καλή ποιότητα θαλασσίων υδάτων, αποτελώντας το ενδιαίτημα σημαντικού αριθμού προστατευομένων ειδών, διαθέτοντας πλήθος αρχαιολογικών χώρων και αναγνωρισμένων μνημείων, έχοντας μια μακρά ιστορία και μια πλούσια παράδοση αναμφισβήτητα οφείλει σε αυτά τα στοιχεία την ιδιαιτερότητα της η περιοχή και είναι αυτά τα στοιχεία τα οποία της προσδίδουν την ιδιαίτερη της αξία.
Έχοντας αυτά υπόψη, πρώτο μέλημα του οποιουδήποτε αναπτυξιακού προγράμματος για την περιοχή είναι η προστασία και διατήρηση αυτού του φυσικού και ανθρωπογενούς κεφαλαίου παράλληλα με την αξιοποίηση του σε μια λογική αειφορίας, ώστε οι οποιοιδήποτε υπάρχοντες πόροι να μην καταναλωθούν σε ένα βραχύ χρονικό διάστημα, αλλά να παραμείνουν διαθέσιμοι και για τις επόμενες γενιές. Δεδομένου, ωστόσο, ότι η προστασία και η διατήρηση της περιοχής, από μόνη της, δεν διασφαλίζει και τις συνθήκες επιβίωσης των ανθρώπων που κατοικούν σ’ αυτή, είναι προφανές ότι απαιτούνται παρεμβάσεις και στον οικονομικό τομέα που θα διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις βιώσιμης ανάπτυξης της περιοχής. Στην ίδια κατεύθυνση, και στη λογική εξασφάλισης των συνθηκών συγκράτησης, αν όχι επαναπατρισμού, του πληθυσμού στην περιοχή, δράσεις που θα άρουν τα γεωγραφικά μειονεκτήματα της και θα διαμορφώνουν συνθήκες ζωής παρόμοιες μ’ αυτές στην υπόλοιπη χώρα, γίνονται επίσης αναγκαίες. Παρεμβάσεις, έτσι, που θα περιορίζουν τις αρνητικές επιπτώσεις της «νησιωτικότητας», αλλά και ενέργειες με στόχο τη βελτίωση του επιπέδου ζωής των κατοίκων της περιοχής θα πρέπει να αποτελούν σημαντικά στοιχεία του προγράμματος ανάπτυξης της περιοχής. Το ότι το σύνολο των ενεργειών που θα αναληφθούν θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από μια ενιαία, κοινή λογική, όπου η μία παρέμβαση δεν θα ακυρώνει την άλλη, όπως επίσης και από μια λογική οικονομίας και αποτελεσματικότητας, όπου οι επιμέρους δράσεις θα πρέπει, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό, να λειτουργούν συμπληρωματικά μεταξύ τους, αλλά και να αξιοποιούν οικονομίες κλίμακας, εκεί που αυτές είναι επιτεύξιμες, είναι προφανές.
Με βάση τα παραπάνω, κι έχοντας περιγράψει την υφιστάμενη κατάσταση στην περιοχή των Μικρών Νησιών των Ιονίων Νήσων, οι άξονες στους οποίους θα πρέπει να εστιαστούν οι παρεμβάσεις για την ανάπτυξη των νησιών μπορούν να διατυπωθούν ως εξής:
Προστασία και Ανάδειξη του Φυσικού και Πολιτιστικού Περιβάλλοντος
Το σύνολο των δράσεων που θα εκτελεστούν στην περιοχή θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από τη λογική της προστασίας και διατήρησης του φυσικού και πολιτιστικού της περιβάλλοντος. Καταρχήν δράσεις που αποσκοπούν στην προστασία φυσικών και πολιτιστικών στοιχείων θα πρέπει να εκτελεστούν, ώστε να παραμείνει αναλλοίωτη η φυσική και πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. Η εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας τόσο της περιοχής στο σύνολο της όσο και των επιμέρους σημείων της θα πρέπει να γίνει και να αποτελέσει μέτρο και κριτήριο αποδοχής κάποιας ενέργειας ή όχι. Ο επιθυμητός αριθμός των επισκεπτών, ο αριθμός των επιθυμητών νέων κατοικιών, η δημιουργία μονάδων ιχθυοκαλλιέργειας, ο αριθμός ελλιμενιζόμενων σκαφών, η δυνατότητα προσέγγισης ευαίσθητων σημείων των νησιών (π.χ. σπηλιές και ενδιαιτήματα προστατευομένων ειδών κλπ.) θα πρέπει να εκτιμηθούν με βάση τη δυνατότητα της περιοχής και των επιμέρους σημείων της να δεχθούν το όποιο φορτίο συνεπάγεται η κάθε δράση χωρίς να υποστούν συνέπειες που αλλοιώνουν τον χαρακτήρα τους. Αντίστοιχα και σ’ ό, τι αφορά στοιχεία τα οποία απειλούνται. Σημαντικά μνημεία που αντιμετωπίζουν κίνδυνο αλλοίωσης ή εξαφάνισης (είτε φυσικά είτε ανθρωπογενή) θα πρέπει να υποστηριχθούν ώστε να συνεχίσουν να παίζουν το ρόλο τους στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης ταυτότητας της περιοχής. Θέσεις έτσι π.χ. που αποτελούν σημεία στάσης και ενδιαιτήματα προστατευομένων πτηνών θα πρέπει να προφυλαχθούν, ώστε η περιοχή να συνεχίσει να έχει αυτό το χαρακτηριστικό, αλλά και σημαντικά ή ιστορικά κτίρια που απειλούνται με αλλοίωση ή κατάρρευση στους διάφορους οικισμούς των νησιών θα πρέπει να υποστηριχθούν, ώστε να συνεχίσουν να υφίστανται, εμπλουτίζοντας με την παρουσία τους την ταυτότητα και το απόθεμα της περιοχής.
Πέραν τούτων, όμως, θα πρέπει η περιοχή να αναδείξει και να προβάλει την ιδιαιτερότητα της. Ενέργειες που αφορούν στην ανάδειξη των επιμέρους σημείων και στοιχείων της, όπως η βελτίωση της προσπελασιμότητας, η τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, η δημιουργία εκθεσιακών χώρων και μουσείων, η παραγωγή και διάθεση ενημερωτικού υλικού κλπ. θα πρέπει να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά στα πλαίσια του προγράμματος.
Στο πλαίσιο αυτό, η συνειδητοποίηση του υπάρχοντος κεφαλαίου στην περιοχή από τους κατοίκους της αποτελεί προτεραιότητα, καθώς αυτοί είναι κυρίως που θα προστατέψουν την ταυτότητα της περιοχής τους και θα αποτρέψουν την αλλοίωση της.
Διεύρυνση της οικονομικής βάσης και ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της περιοχής
Η μονομερής εξάρτηση της τοπικής οικονομίας από τον τουρισμό, όπως αναδείχθηκε στην περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης στα προηγούμενα κεφάλαια, είναι προφανές ότι δημιουργεί μια εύθραυστη οικονομική βάση, η οποία σε περιόδους κρίσης μπορεί να καταστεί ολέθρια για τη βιωσιμότητα της περιοχής. Η διεύρυνση του τοπικού οικονομικού γίγνεσθαι και με άλλες δραστηριότητες που και τη βιωσιμότητα της περιοχής θα θωρακίζουν, αλλά και ευκαιρίες απασχόλησης θα δημιουργούν για τους κατοίκους κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική.
Από την άλλη, η ύπαρξη αξιόλογης τουριστικής δραστηριότητας στην περιοχή αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα της, καθώς ο τουρισμός αυξάνει τη ζήτηση για υπηρεσίες και προϊόντα, ενώ δημιουργεί προϋποθέσεις για εν δυνάμει εξαγωγές. Το αν τα στοιχεία αυτά θα έρθουν σε όφελος της περιοχής εξαρτάται από τις τοπικές δυνατότητες και τις τοπικές στρατηγικές.
Γνωρίζοντας την ύπαρξη αγροτικής δραστηριότητας στα νησιά, η οποία όμως έχει περιέλθει σε δευτερεύουσα μοίρα, λόγω της υψηλότερης αποδοτικότητας του τουριστικού τομέα, είναι αναγκαίο να υπάρξει μια στρατηγική αναβίωσης και περαιτέρω επέκτασης της. Ειδικότερα η δυνατότητα σύνδεσης του αγροτικού τομέα καταρχήν με την αγορά που διαμορφώνει το τουριστικό ρεύμα, η αύξηση της προστιθέμενης αξίας στο παραγόμενο προϊόν με την προσθήκη όσο το δυνατόν περισσότερων σταδίων επεξεργασίας τοπικά αλλά και με ενέργειες βελτίωσης της ποιότητας, μπορούν να αυξήσουν την απόδοση του κλάδου και να τον κάνουν ελκυστικότερο για απασχόληση. Η στροφή έτσι σε προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας, όπως π.χ. βιολογικές καλλιέργειες, η προσθήκη σταδίων μεταποίησης μέχρι την παραγωγή τελικού προϊόντος, η σύνδεση των προϊόντων με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής, η πιστοποίηση τους, η διάθεση των προϊόντων στην τοπική αγορά μέσα από ειδικές συμφωνίες με εστιάτορες – λιανέμπορους, μπορούν να αυξήσουν την κατανάλωση τους, να συμβάλουν στην αναγνωρισιμότητα τους και να προκαλέσουν ζήτηση γι’ αυτά, δημιουργώντας εναλλακτικές και συμπληρωματικές ευκαιρίες εισοδήματος και απασχόλησης στην περιοχή.
Εννοείται πως τα παραπάνω δεν περιορίζονται αποκλειστικά στην καλλιέργεια της ελιάς και του σταφυλιού ενδεχομένως, αλλά αφορούν το σύνολο των κλάδων στους οποίους μπορεί να αναπτυχθεί παραγωγή τοπικά. Η ανάπτυξη τοπικής γαστρονομίας αναμφισβήτητα θα προσέδιδε ιδιαίτερη δυναμική στον τομέα.
Πέραν τούτου εξίσου σημαντικό είναι να χαραχθεί μια τουριστική πολιτική στην περιοχή. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής ευνοούν την ανάπτυξη ειδικών μορφών τουρισμού, γεγονός που είναι ήδη φανερό, τουλάχιστον στον θαλάσσιο τουρισμό με την προσέλευση μεγάλου αριθμού σκαφών κάθε χρόνο, αλλά και τις προσπάθειες των τοπικών κοινοτήτων να εμπλουτίσουν το τουριστικό τους προϊόν (χάραξη μονοπατιών, δημιουργία καταδυτικών θέσεων κλπ.).
Δεδομένης της μικρής κλίμακας της τοπικής οικονομίας, αλλά και της ευαισθησίας του φυσικού περιβάλλοντος στα νησιά, απαραίτητο είναι να αξιολογηθούν οι οποιεσδήποτε οικονομικές δραστηριότητες σε σχέση με το συνδεδεμένο με αυτές κόστος. Είναι σκόπιμο έτσι να εκτιμηθεί το όφελος από την εξυπηρέτηση του θαλάσσιου τουρισμού σε σχέση με τις απαιτούμενες επενδύσεις/περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως επίσης σκόπιμο είναι να διερευνηθούν τρόποι μεγέθυνσης της παραγόμενης αξίας στην περιοχή (π.χ. διαχείριση στόλων, στελέχωση σκαφών, συντήρηση, διαχείμαση κλπ.).
Σημαντική επίσης είναι για τον κλάδο του τουρισμού η αύξηση της προστιθέμενης αξίας. Η ταυτότητα και ιδιαιτερότητα της περιοχής εκτιμάται ότι αφήνουν αρκετά περιθώρια για διάθεση ακριβότερων υπηρεσιών στην αγορά. Προϋπόθεση βεβαίως είναι η βελτίωση της ποιότητας καταλυμάτων και υπηρεσιών και η δημιουργία ζήτησης γι’ αυτές. Η προβολή και ανάδειξη της περιοχής, η ύπαρξη ήδη αξιόλογου τουριστικού ρεύματος, αλλά και η επιλογή της περιοχής ως τόπου διακοπών και εξοχικής κατοικίας διεθνώς επωνύμων αποτελούν ικανές συνθήκες για την επίτευξη του στόχου αυτού. Η υιοθέτηση κοινών πολιτικών ποιότητας από τους επιχειρηματίες του κλάδου στην περιοχή όπως και η προώθηση συνεργασιών μεταξύ τους μπορούν να αποφέρουν σημαντικά οφέλη, μειώνοντας παράλληλα το κόστος των παρεμβάσεων.
Βελτίωση Υποδομών και Ποιότητας Ζωής
Το σημαντικότερο πρόβλημα για τις νησιωτικές περιοχές είναι η γεωγραφική τους απομόνωση και η δυσχέρεια πρόσβασης σε υπηρεσίες και αγορές. Για το νησιωτικό σύμπλεγμα της περιοχής το πρόβλημα, αν και με διαφορετική ένταση και χαρακτηριστικά για την κάθε μικροπεριοχή, είναι αρκετά σύνθετο, καθώς απαιτείται αριθμός έργων και επεμβάσεων για την κάλυψη των αναγκών των επιμέρους νησιών. Η ανάγκη επίσης συγκοινωνιακής σύνδεσης των νησιών μεταξύ τους αποτελεί προϋπόθεση για την αποκατάσταση της συνοχής της περιοχής και τη λειτουργία της ως ενιαίας χωρικής ενότητας.
Τόσο το κόστος κατασκευής των απαραίτητων έργων όσο και το θέμα της βιωσιμότητας ακτοπλοϊκών γραμμών, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες, δεν επιτρέπουν άρση του προβλήματος στα πλαίσια του παρόντος προγράμματος. Αυτό που είναι σκόπιμο να γίνει είναι η εξειδικευμένη προσέγγιση του προβλήματος μέσα από την αναλυτική καταγραφή των αναγκών των κατοίκων και την ομαδοποίηση τους και η διερεύνηση συγκεκριμένων λύσεων για κάθε ομάδα προβλημάτων.
Η προβλεπόμενη επαναλειτουργία της συγκοινωνιακής σύνδεσης των νησιών με υδροπλάνα διαμορφώνει ένα εναλλακτικό τρόπο σύνδεσης των νησιών με βασικούς προορισμούς, παρά το αυξημένο κόστος χρήσης των υπηρεσιών. Σίγουρα ωστόσο δεν αποτελεί συνολική λύση για το πρόβλημα.
Σημαντική, στο πλαίσιο αυτό, είναι η συμβολή των σύγχρονων τεχνολογιών επικοινωνίας και πληροφοριών (ICT), οι οποίες με τον κατάλληλο σχεδιασμό και υποστήριξη μπορούν να υποκαταστήσουν σε σημαντικό βαθμό την ανάγκη μετάβασης σε συγκεκριμένα σημεία. Δοσοληψίες έτσι με δημόσιους φορείς, παροχή υπηρεσιών υγείας και εκπαίδευσης, οικονομικές και εμπορικές συναλλαγές μπορούν σε σημαντικό βαθμό να καλυφθούν μέσα από τις εν λόγω τεχνολογίες. Προϋπόθεση, βέβαια, ότι υπάρχει τόσο η διαθεσιμότητα των εν λόγω υπηρεσιών όσο παράλληλα και η δυνατότητα χρήσης των εν λόγω τεχνολογιών από τους κατοίκους των νησιών. Δεδομένης της σημασίας του εν λόγω κλάδου για την άρση της «νησιωτικότητας» θα ‘πρεπε αυτό να αντιμετωπισθεί κατά προτεραιότητα.
Άλλα σημαντικά προβλήματα που θα πρέπει επίσης να αντιμετωπισθούν στον τομέα των υποδομών είναι αυτά της ύδρευσης – αποχέτευσης και της διαχείρισης των απορριμμάτων. Παίρνοντας υπόψη τη διασπορά της οικιστικής δραστηριότητας σε πολλές περιοχές και το υψηλό κόστος σε πόρους και χρόνο με το οποίο συνδέεται η δημιουργία δικτύων και κεντρικών εγκαταστάσεων, θα πρέπει να διερευνηθούν ευέλικτες εναλλακτικές λύσεις τουλάχιστον μέχρι την οριστική επίλυση των προβλημάτων.
Η δημιουργία ενδεχομένως σταθμών καθαρισμού βοθρολυμάτων σε συνδυασμό με την προμήθεια βυτιοφόρων, η συλλογή των ομβρίων σε δεξαμενές, η δυναμική προώθηση κομποστοποίησης και ανακύκλωσης (ενδεχομένως σε συνδυασμό με κινητούς σταθμούς μεταφόρτωσης) θα μπορούσαν σε πρώτο βαθμό να συμβάλουν στη μείωση των προβλημάτων.
Αλλά και στον τομέα της ενέργειας, η τοποθέτηση φωτοβολταϊκών συστημάτων στις στέγες των κτιρίων, όπου αυτό επιτρεπτό, και στην ενεργειακή αυτονομία θα μπορούσε μεσοπρόθεσμα να συμβάλει, αλλά και στη δημιουργία συμπληρωματικών εισοδημάτων για τους κατοίκους.
Η εφαρμογή, σε κάθε περίπτωση, σχεδίων οικιστικής οργάνωσης κρίνεται απαραίτηση για το σύνολο των οικισμών, ώστε να αποφευχθεί στο μέλλον η δημιουργία υψηλού κόστους έργων υποδομής.
Η Ανάγκη Ολοκληρωμένης Διαχείρισης του Προγράμματος
Έγινε αναφορά στην ανάγκη ύπαρξης ενιαίου σχεδιασμού των παρεμβάσεων, ώστε αυτές να διέπονται από μια κοινή λογική και να μη αντιστρατεύεται η μια τη σκοπιμότητα της άλλης. Στην ίδια λογική επίσης, και λαμβάνοντας υπόψη τόσο την κοινή φύση των προβλημάτων στα επιμέρους νησιά όσο και το μικρό μέγεθος των νησιών των ίδιων, κρίνεται αναγκαία η κοινή αντιμετώπιση των επιμέρους προβλημάτων τους, ώστε να μπορεί κατά περίπτωση να δημιουργηθεί η απαιτούμενη κρίσιμη μάζα αλλά και να επιτευχθούν οικονομίες κλίμακας για την αύξηση της αποτελεσματικότητας των δράσεων.
Όχι τελευταία από πλευράς σημασίας, δράσεις ενημέρωσης – ευαισθητοποίησης για τους στόχους του σχεδιαζόμενου προγράμματος, αλλά και για τη συνειδητοποίηση των κατοίκων στις αξίες και δυνατότητες της περιοχής τους κρίνονται ιδιαίτερα χρήσιμες τόσο για την ευκολότερη υλοποίηση του Προγράμματος όσο και για την αύξηση της αποτελεσματικότητας του.
